کد مطلب:318530 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:347
منازل بین راه حضرت معصومه علیها السلام
مدینه
مدینه از سال اول هجرت تا هنگام زندانی شدن امام كاظم علیه السلام، محل سكونت دائمی آل رسول علیهم السلام محسوب می شد. با شهادت امام كاظم علیه السلام، در بغداد، امام رضاعلیه السلام بار دیگر منصب امامت را در مدینه تداوم بخشید تا آنگاه كه با هجرت اجباری اش به خراسان، علویان و اصحاب خاص آن بزرگوار نیز راه ایران را در پیش گرفتند. حضرت فاطمه معصومه علیها السلام و كاروان همراهش یكی از این گروههای مهاجر بودند.
تاریخ نویسان زیادی از انگیزه و چگونگی هجرت مهاجران علوی به ایران و سلوك عملی آنان در مدینه سخنی به میان نیاورده اند اما با توجه به حیات سیاسی و فرهنگی آن دوره می توان دریافت كه هجرت امام رضاعلیه السلام به ایران عامل اساسی این مهاجرت ها بود. زیرا امام رضاعلیه السلام پیشوای دینی و سیاسی شیعیان، به خصوص علویان و خاندان طهارت بود و سرپرستی خاندان موسوی پس از شهادت امام هفتم را نیز بر عهده داشت؛ چنان كه در وصیت نامه امام موسی كاظم علیه السلام به این مسأله تصریح شده است.(1) از این روی علویان و به خصوص خاندان موسوی در پیوستن به امام رضاعلیه السلام اصرار داشتند. به یقین حضرت معصومه علیها السلام و همراهان نیز با همین انگیزه هنگام خارج شدن از مدینه با رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم وداع كرده، راه طولانی مرو را در پیش گرفتند.
معدن نقره
در منزلگاه معدن نقره بدویان بسیاری ساكنند. آب شرب اندك ساكنان آن از چاهها تأمین می شود.(2) این منزلگاه محل تلاقی راه مدینه، كوفه و بصره است؛ اصطخری در این باره می گوید:
«از كوفه تا مدینه بیست مرحله دارند... و از بصره به مدینه هژده مرحله باشد و به معدن نقره راه كوفه و بصره به هم اوفتد».(3)
از مدینه تا معدن نقره، مسیر مشترك حضرت امام رضاعلیه السلام و حضرت معصومه علیها السلام است و از معدن نقره، امام رضاعلیه السلام راه «نَباج» را در پیش گرفت و حضرت معصومه علیها السلام به قادسیه رفت تا از مسیر كوفه به برادر بپیوندد.
قادسیه
روستای كوچكی نزدیك كوفه و در مسیر كاروانهای حج است.
خسروپرویز، برای دفع اتراك شخصی به نام قادس را به آنجا فرستاد و به این جهت این روستا به نام او «قادسیه» نامگذاری شد.(4)
ابوالفداء موقعیت قادسیه را در «تقویم البلدان» اینگونه به تصویر كشیده است:
«قادسیه شهری است كوچك با نخلستان ها و آبها، قادسیه و حیره و خورنق همه در حاشیه بیابان و كنار سواد عراق واقع شده اند. بیابان در جانب غربی این شهرها، و نخلستان ها و رودها در جانب شرقی آنهاست.»
در «المشترك» آمده است كه: قادسیه شهركی است. میان آن و كوفه پانزده فرسخ است. بر سر راه حجاج، واقعه قادسیه در ایام عمر بن الخطاب در آنجا اتفاق افتاد. نیز قادسیه قریه ای است بزرگ نزدیك سامرّا در آنجا شیشه می سازند. در «الترتیب» آمده است كه: قادسیه را بدان جهت بدین نام خوانده اند كه اهل قادس بدان نزول كردند. و قادس قریه ای است در مروالرّود.(5)
كوفه و نجف
كوفه از شهرهای اقلیم سوم از عراق، بر كناره شعبه ای از فرات قرار دارد. مؤلف «حدود العالم» در این باره می گوید:
«كوفه، شهركی است بر لب رود فرات نهاده و بنای وی سعد بن ابی وقاص كرده است و روضه امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (كرّم الله وجهه) آنجاست».(6)
ابوالفداء به نقل از العزیزی می نویسد:
«كوفه» به قدر نیمه ای از بغداد است و قبر امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (كرّم الله وجهه) در نزدیكی آن است. مشهدی عظیم ساخته اند و مردم از اقطار زمین به زیارت آن می آیند. در «الترتیب» آمده است كه كوفه را از جهت تدویر بنایش بدین نام خوانده اند. چه عرب وقتی توده ای از رمل را به شكل مدوّر بیند گوید: «رأیت كوفانا» و نیز گفته اند: از جهت اجتماع مردم در آن به كوفه موسوم شده، چه وقتی رمل ها در یك جا بر هم انباشته شوند، گویند: «تكوف الرمل».(7)
مدینه از سال اول هجرت تا هنگام زندانی شدن امام كاظم علیه السلام، محل سكونت دائمی آل رسول علیهم السلام محسوب می شد.
با توجه به این نكته مرقد مطهر امام علی علیه السلام تا زمان هارون الرشید مخفی بود و امامان شیعه و اصحاب خاص، پنهانی به زیارت آن حضرت می رفتند، به نظر می رسد حضرت فاطمه معصومه علیها السلام نیز در گذر از این شهر به زیارت مرقد مطهر حضرت علی علیه السلام رفته است.
در این شهر شمار زیادی از علویان نیز مدفونند كه آرامگاه «مسلم بن عقیل» یكی از آنهاست.(8)
بغداد و كاظمین
در «اللباب» آمده است كه:
«بغداد» را بدان سبب بدین نام خوانده اند كه به «كسری»، خواجه سرایی از مردم مشرق اهداء شد. و كسری این سرزمین را بدو اقطاع داد و آن خواجه سرا را بُتی بود كه در مشرق می پرستیدند به نام «بغ» و چون آن اقطاع بدو داد او را «بغ داد» خواند.»
از این رو فقهاء از ذكر این نام كراهت دارند و بدین سبب منصور آن را «مدینة السلام» نامید. چه دجله را «وادی السلام» می گفتند.
«... برخی گویند: «بغ» به زبان فارسی به معنی «بستان = باغ» است و «داد» نام مردی است. یعنی بستانِ داد. باغِ داد...».(9)
حمدالله مستوفی در باره مرقد امام زادگان در این شهر می گوید:
«... بر ظاهر آن مشاهد و مزارات متبركه بسیار است. بر جانب غربی مشهد حضرت امام موسی كاظم و نواده او حضرت امام محمد تقی الجواد (رضی الله عنهما) است و آن موضع اكنون شهرچه ای است، دورش شش هزار گام بود...».(10)
با توجه به این نكته كه حضرت فاطمه معصومه علیها السلام از مسیر بغدادراه مرو را در پیش گرفته، به احتمال زیاد به زیارت مرقد حضرتباب الحوائج امام موسای كاظم(علیه آلاف التحیة و الثناء) نیز نائلآمده است.
بغداد تا «ری»
حضرت فاطمه معصومه علیها السلام در ادامه مسیر مدینه تا مرو، می باید خود را از راه بغداد به شهر ری می رساند و از آنجا راه شمال را در پیش می گرفت و از راه آمل، ساری و ... به مرو می رفت و یا از راه ری، ورامین، خوار، سمنان و ...، كه راه كویری است، به برادر می پیوست. لیكن در اثر حمله دشمنان اسلام و كشته شدن مردان و بیماری آن حضرت از راه ساوه به قم آمد و در قم به لقاءالله پیوست.
مهمترین شهرها و منازلی كه حضرت معصومه علیها السلام و كاروان همراه در ادامه مسیر از بغداد تا ساوه پیمودند عبارتند از:
1 - از بغداد تا نهروان: 4 فرسخ.
2 - نهروان تا دیر ترمه: 4 فرسخ.
3 - دیر ترمه تا دسكره: 8 فرسخ.
4 - دسكره تا جولا: 7 فرسخ.
5 - جولاء تا خانقین: 7 فرسخ.
6 - خانقین تا قصر شیرین: 6 فرسخ.
7 - قصر شیرین تا حُلْوان: 5 فرسخ.
8 - حُلوان تا مای ذرواستان: 4 فرسخ.
9 - مای ذرواستان تا مرج القلعه: 6 فرسخ.
10 - مرج القلعه تا زبیدیّه: 7 فرسخ.
11 - زبیدیه تا خوش كارش: 3 فرسخ.
12 - خوش كارش تا قصر عمر: 4 فرسخ.
13 - قصر عمر تا قرماشین: 8 فرسخ.
14 - قرماشین تا شبدیز: 3 فرسخ.
15 - قرماشین تا دكان: 6 فرسخ.
16 - دكان تا قصر اللصوص [كنگاور]: 7 فرسخ.
17 - قصر اللصوص تا خُنداد: 7 فرسخ.
18 - خنداد تا همدان: 8 فرسخ.
19 - همدان تا بوزنجرد: 9 فرسخ.
20 - بوزنجرد تا طَرزَه: 8 فرسخ.
21 - طرزه تا روذه: 7 فرسخ.
22 - روذه تا سونقین: 7 فرسخ.
23 - سونقین تا ساوه: 8 فرسخ.
درادامه مسیر اصطخری فاصله ساوه تا قم را 12 فرسنگ ذكر می كند.(11)
همدان
همدان شهری جلیل القدر دارای اقلیمها و انسانهای بسیار است كه در سال بیست و سه فتح شد و خراج آن شش میلیون درهم بود و همان است كه «ماه بصره» نامیده می شود. چه خراج آن در حساب بخششهای اهل بصره حمل می شده است. و آب آشامیدنی اهالی آن از چشمه ها و رودخانه هایی بود كه در زمستان و تابستان جریان داشت و برخی از آنها تا «شوش» از استانهای اهواز جاری می شد و سپس به «دجیل» [دجله كوچك ]نهر اهواز پیوسته تا شهر اهواز می رسد.(12)
ساوه
ساوه در مغرب ری و در جنوب طالقان است و آوه در جنوب غربی ساوه واقع شده است. ساوه شهر بزرگی بود كه بر سر راه حجاج خراسان بازارهای نیكو داشت. شهری خوش با خانه های نیكو بود. میان ساوه و قم، دوازده فرسخ است. و در «اللباب» آمده است كه: ساوه میان ری و همدان است.(13)
مؤلف تاریخ قم از حضور حضرت فاطمه معصومه علیها السلام در شهر ساوه خبر داده است؛ كه با كاروانی جهت ملاقات برادرش، از مدینه راهی مرو بود و در ساوه بیمار شد و به قم آمد.(14)
اما مؤلف بحرالانساب علت بیماری حضرت را مسموم شدن ایشان در ساوه ذكر می كند، همانگونه كه برادران آن بانو در این شهر به شهادت رسیدند و در اثر سمّی كه به بانوان كاروان داده شد، «فاطمه صغری»علیها السلام قبل از «فاطمه كبری»، حضرت معصومه علیها السلام در روستایی از روستاهای آشتیان به شهادت رسید. در بحرالانساب آمده است.
«امّا ستّی فاطمه ملقّب به معصومه خاتون دختر امام كاظم علیه السلام علوّ مرتبه زیاده از حدّ بیان است، در سال دویست و یك هجری زمان ولایت عهدی حضرت امام رضاعلیه السلام با برادران خود فضل و علی و جعفر و هادی و قاسم و زید با بعضی از برادرزادگان و چند خدمه از بغداد به عزم دیدار برادر عازم خراسان شدند. بعد از طی طریق چون به شهر ساوه كه یك منزلی قم است، رسیدند ملحدان ساوه خبر شدند، در صدد اذیت برآمده، با امام زادگان محاربه كردند، آخرالامر تمامی امامزادگان كه بیست و سه نفر بودند شهید شدند، چون اهالی قم خبر یافتند، بشتافتند، وقتی رسیدند كه امام زادگان شهید شده بودند، آنها را دفن نموده، ستّی فاطمه را با خدم و حشم به شهر قم بردند...»(15)
حمله حرامیان بنی عباس در ساوه به كاروان حضرت فاطمه معصومه علیها السلام و شهادت مردان كاروان و مسموم كردن بانوان از سوی برخی دیگر از مورخان نیز تأیید شده است.
استاد جعفر مرتضی عاملی بر این عقیده است كه حضرت فاطمه معصومه علیها السلام در این تهاجم به دست عباسیان مسموم شده است.(16)
«لسترنج» هم در كتاب «جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی» به مسمومیت كریمه اهل بیت اشاره نموده است.
«شهر قم در شمال كاشان، چون مزار حضرت فاطمه خواهر امام رضاعلیه السلام معاصر هارون الرشید است. نزد شیعیان شهرت كامل دارد و معروف است، هنگامی كه آن معصومه می خواست به دیدار برادرش به خراسان رود، در شهر قم مسموم گردید و وفات یافت.»(17)
تفاوت گزارش لسترنج با دیگران در این است كه او محل مسمومیت حضرت معصومه علیها السلام را شهر قم ذكر می كند. اما این گزارش با دیگر قرائن تاریخی موافق نیست. لیكن تأكید او و دیگران به مسمومیّت كریمه اهل بیت علیها السلام، شهادت آن بانوی مكرمه امری مسلم و غیر قابل انكار می نماید.
از علل پذیرش قول مؤلف بحرالانساب در مورد حمله حرامیان بنی عباس به كاروان مدینه و شهادت مردان كاروان، وجود آرامگاههایی از فرزندان امام كاظم علیه السلام در شهر ساوه است.
حمدالله مستوفی وقتی از شهر ساوه یاد می كند، به یادآوری مزارها و مشهدهای شهر پرداخته، به تربت امامزاده اسحاق اشاره می نماید:
«... و از مزار اكابر و اولیا تربت شیخ عثمان ساوجی و بر ظاهر آن به جانب شمال مشهد سید اسحاق بن امام موسی الكاظم (رضی الله عنهما) است...»(18)
اسحاق بن موسی بن جعفرعلیه السلام یكی از اولاد ذكور امام كاظم علیه السلام است كه نام وی در كتب انساب میان فرزندان امام هفتم ذكر شده است.(19)
علی اكبر تشید از مزار دیگری در ده كیلومتری شهرستان ساوه به نام امامزاده هارون علیه السلام یاد می كند، نامش در كتب انساب در ردیف پسران امام كاظم علیه السلام ذكر شده است،(20) وی گوید:
«در ده كیلومتری شهرستان ساوه مزاری موجود است كه به نام امامزاده سید هارون بن موسی الكاظم علیه السلام نامیده می شود و در السنه مردم نسلاً بعد نسل از زمان قدیم گفته می شود كه این سیّد جلیل بعد از تفرقه سادات به وسیله سپاه عباسیان با جراحات زیادی در داخل زراعات قریه «ورزنه» به زمین افتاده و در حال ضعف و اغماء بوده است. ... عمّال مأمون ملعون كه آن حضرت را جستجو می كرده اند، ... فوراً به قتلش مبادرت می نمایند.»(21)
بدین ترتیب دو تن از برادران همراه حضرت معصومه علیها السلام در ساوه به شهادت رسیده اند.
عبور از تفرش
در ادامه مسیر حضرت فاطمه معصومه علیها السلام به طرف قم، شهرستان تفرش واقع شده است. مؤلف جغرافیای تاریخی تفرش و آشتیان از وجود امامزاده هایی در این منطقه كه از فرزندان، بی واسطه و با واسطه، حضرت امام كاظم علیه السلام هستند، خبر داده است. به احتمال زیاد این اشخاص از همراهان حضرت معصومه علیها السلام بوده اند كه در اثر حمله ای دیگر از سوی عباسیان و یا در اثر جراحتی كه داشته اند در بین راه به شهادت رسیده اند.
امامزادگان دیگری كه بدون واسطه از فرزندان امام كاظم علیه السلام بوده و در روستاهای تفرش مدفونند، عبارتند از:
1- محمد فرزند امام كاظم علیه السلام
این امامزاده در خاور شهر تفرش در كویی است كه به مناسبت مزار همین امامزاده محمد، «مشهد» نامیده می شود.
مشهد امامزاده محمد، از بناهای عصر صفویه و آراسته به كاشیكاری، تزئیینات، گچ بری و نقاشی همان دوره است. این مزار دارای بقعه، مرقد، صندوق منبت كاری شده، گنبد و چند ایوان و صحن است.
به نظر می رسد كه بنای گنبد به سال 950 هجری آغاز و به سال 956 به پایان رسیده باشد. ولی قسمتی از تزئینات، همزمان بنیان ایوان سردر ورودی صحن 1050 انجام یافته است.(22)
2- امامزاده هادی فرزند امام كاظم علیه السلام
بقعه ای در دهكده جمزقان در دهستان قاهان از بخش خلجستان به نام امامزاده هادی فرزند موسی كاظم علیه السلام است كه مردم روستاهای دور و نزدیك به زیارت آن می روند. احتمال اینكه این امامزداگان از همراهان حضرت معصومه علیها السلام بوده و در حمله نیروهای بنی عباس متواری و یا شهید شده باشند، وجود دارد.
بر روی پایه های صندوق عبارت «مرقد امامزاده شاه هادی بن امام موسی كاظم علیه السلام» تحریر شده است و تاریخ تحریر آن كه، سال 947 هجری است و نام استادكار آن، قنبر بن محمود ساوجی نجار، به چشم می خورد.(23)
3 - امامزاده جعفر، فرزند امام كاظم علیه السلام
این امامزاده در دهكده مصفای گیو از روستاهای دهستان دستگرد به خاك سپرده شده است. بقعه این امامزاده دارای گنبدی به شكل مخروط است كه از آجر و سنگ ساخته شده و گچ اندود می باشد.
بقعه دارای مرقد و صندوق قدیمی منبت كاری شده با نقوش برجسته گل و بوته است و روی پلها و پایه های صندوق كتیبه هایی به خط برجسته ثلث منبت كاری شده اند كه از آن میان عبارت: «كاتب هذا الصندوق علی بن عنایت الله الحسینی غفر ذنوبه» و یا عبارت: «به سعی و اهتمام عالیجناب سعادت نصاب تقوی و ورع دثار خواجه سعد الدین عنایت الله ابن ملك جلال الدین اسكندر» و نیز عبارتهای: «این صندوق وقف مرقد امامزاده شاه جعفر بن امام موسی الكاظم علیه السلام». و «تمام شد فی تاریخ شهر شعبان المعظم سنه اثنی و تسعین و تسعمأته نبویه علیه السلام». به چشم می خورد.(24)
4 - امامزاده زكریا، فرزند امام كاظم علیه السلام
این امامزاده بین دهكده عیسی آباد و میدانك در بخش خلجستان قرار دارد.
5 - بقعه در بی بی
این امامزاده در مركز شهر تفرش واقع است(25)، او خواهر حضرت معصومه علیها السلام بود كه(26) نام اصلیش مشخص نیست.(27)
نویسنده عمده الطالب وجود فرزندانی به نامهای محمد و جعفر را برای امام كاظم علیه السلام تأیید كرده اما از هادی و زكریا نام نبرده است. چنانكه ذكر شد، ممكن است هادی، تصحیف هارون باشد. همچنین ابوالعلی مهدی بن محمد از نوادگان امام صادق علیه السلام، امامزاده احمد از احفاد امام كاظم علیه السلام، قاسم بن حمزة بن امام كاظم علیه السلام از نوادگان امام هفتم از دیگر امامزادگانی هستند كه در تفرش و آشتیان دفن شده اند.
آشتیان
آشتیان از شهرهای استان مركزی است. از شمال و غرب به شهرستان تفرش، از شرق به قم و از جنوب به شهرستان اراك محدود می شود. وجود مرقد مطهر حضرت فاطمه صغری علیها السلام(28) نشان می دهد كه كاروان حضرت معصومه علیها السلام پس از ساوه، از تفرش عبور كرده و به آشتیان وارد شده است.
مدینه از سال اول هجرت تا هنگام زندانی شدن امام كاظم علیه السلام، محل سكونت دائمی آل رسول علیهم السلام محسوب می شد. با شهادت امام كاظم علیه السلام، در بغداد، امام رضاعلیه السلام بار دیگر منصب امامت را در مدینه تداوم بخشید تا آنگاه كه با هجرت اجباری اش به خراسان، علویان و اصحاب خاص آن بزرگوار نیز راه ایران را در پیش گرفتند. حضرت فاطمه معصومه علیها السلام و كاروان همراهش یكی از این گروههای مهاجر بودند.
تاریخ نویسان زیادی از انگیزه و چگونگی هجرت مهاجران علوی به ایران و سلوك عملی آنان در مدینه سخنی به میان نیاورده اند اما با توجه به حیات سیاسی و فرهنگی آن دوره می توان دریافت كه هجرت امام رضاعلیه السلام به ایران عامل اساسی این مهاجرت ها بود. زیرا امام رضاعلیه السلام پیشوای دینی و سیاسی شیعیان، به خصوص علویان و خاندان طهارت بود و سرپرستی خاندان موسوی پس از شهادت امام هفتم را نیز بر عهده داشت؛ چنان كه در وصیت نامه امام موسی كاظم علیه السلام به این مسأله تصریح شده است.(1) از این روی علویان و به خصوص خاندان موسوی در پیوستن به امام رضاعلیه السلام اصرار داشتند. به یقین حضرت معصومه علیها السلام و همراهان نیز با همین انگیزه هنگام خارج شدن از مدینه با رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم وداع كرده، راه طولانی مرو را در پیش گرفتند.
معدن نقره
در منزلگاه معدن نقره بدویان بسیاری ساكنند. آب شرب اندك ساكنان آن از چاهها تأمین می شود.(2) این منزلگاه محل تلاقی راه مدینه، كوفه و بصره است؛ اصطخری در این باره می گوید:
«از كوفه تا مدینه بیست مرحله دارند... و از بصره به مدینه هژده مرحله باشد و به معدن نقره راه كوفه و بصره به هم اوفتد».(3)
از مدینه تا معدن نقره، مسیر مشترك حضرت امام رضاعلیه السلام و حضرت معصومه علیها السلام است و از معدن نقره، امام رضاعلیه السلام راه «نَباج» را در پیش گرفت و حضرت معصومه علیها السلام به قادسیه رفت تا از مسیر كوفه به برادر بپیوندد.
قادسیه
روستای كوچكی نزدیك كوفه و در مسیر كاروانهای حج است.
خسروپرویز، برای دفع اتراك شخصی به نام قادس را به آنجا فرستاد و به این جهت این روستا به نام او «قادسیه» نامگذاری شد.(4)
ابوالفداء موقعیت قادسیه را در «تقویم البلدان» اینگونه به تصویر كشیده است:
«قادسیه شهری است كوچك با نخلستان ها و آبها، قادسیه و حیره و خورنق همه در حاشیه بیابان و كنار سواد عراق واقع شده اند. بیابان در جانب غربی این شهرها، و نخلستان ها و رودها در جانب شرقی آنهاست.»
در «المشترك» آمده است كه: قادسیه شهركی است. میان آن و كوفه پانزده فرسخ است. بر سر راه حجاج، واقعه قادسیه در ایام عمر بن الخطاب در آنجا اتفاق افتاد. نیز قادسیه قریه ای است بزرگ نزدیك سامرّا در آنجا شیشه می سازند. در «الترتیب» آمده است كه: قادسیه را بدان جهت بدین نام خوانده اند كه اهل قادس بدان نزول كردند. و قادس قریه ای است در مروالرّود.(5)
كوفه و نجف
كوفه از شهرهای اقلیم سوم از عراق، بر كناره شعبه ای از فرات قرار دارد. مؤلف «حدود العالم» در این باره می گوید:
«كوفه، شهركی است بر لب رود فرات نهاده و بنای وی سعد بن ابی وقاص كرده است و روضه امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (كرّم الله وجهه) آنجاست».(6)
ابوالفداء به نقل از العزیزی می نویسد:
«كوفه» به قدر نیمه ای از بغداد است و قبر امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (كرّم الله وجهه) در نزدیكی آن است. مشهدی عظیم ساخته اند و مردم از اقطار زمین به زیارت آن می آیند. در «الترتیب» آمده است كه كوفه را از جهت تدویر بنایش بدین نام خوانده اند. چه عرب وقتی توده ای از رمل را به شكل مدوّر بیند گوید: «رأیت كوفانا» و نیز گفته اند: از جهت اجتماع مردم در آن به كوفه موسوم شده، چه وقتی رمل ها در یك جا بر هم انباشته شوند، گویند: «تكوف الرمل».(7)
مدینه از سال اول هجرت تا هنگام زندانی شدن امام كاظم علیه السلام، محل سكونت دائمی آل رسول علیهم السلام محسوب می شد.
با توجه به این نكته مرقد مطهر امام علی علیه السلام تا زمان هارون الرشید مخفی بود و امامان شیعه و اصحاب خاص، پنهانی به زیارت آن حضرت می رفتند، به نظر می رسد حضرت فاطمه معصومه علیها السلام نیز در گذر از این شهر به زیارت مرقد مطهر حضرت علی علیه السلام رفته است.
در این شهر شمار زیادی از علویان نیز مدفونند كه آرامگاه «مسلم بن عقیل» یكی از آنهاست.(8)
بغداد و كاظمین
در «اللباب» آمده است كه:
«بغداد» را بدان سبب بدین نام خوانده اند كه به «كسری»، خواجه سرایی از مردم مشرق اهداء شد. و كسری این سرزمین را بدو اقطاع داد و آن خواجه سرا را بُتی بود كه در مشرق می پرستیدند به نام «بغ» و چون آن اقطاع بدو داد او را «بغ داد» خواند.»
از این رو فقهاء از ذكر این نام كراهت دارند و بدین سبب منصور آن را «مدینة السلام» نامید. چه دجله را «وادی السلام» می گفتند.
«... برخی گویند: «بغ» به زبان فارسی به معنی «بستان = باغ» است و «داد» نام مردی است. یعنی بستانِ داد. باغِ داد...».(9)
حمدالله مستوفی در باره مرقد امام زادگان در این شهر می گوید:
«... بر ظاهر آن مشاهد و مزارات متبركه بسیار است. بر جانب غربی مشهد حضرت امام موسی كاظم و نواده او حضرت امام محمد تقی الجواد (رضی الله عنهما) است و آن موضع اكنون شهرچه ای است، دورش شش هزار گام بود...».(10)
با توجه به این نكته كه حضرت فاطمه معصومه علیها السلام از مسیر بغدادراه مرو را در پیش گرفته، به احتمال زیاد به زیارت مرقد حضرتباب الحوائج امام موسای كاظم(علیه آلاف التحیة و الثناء) نیز نائلآمده است.
بغداد تا «ری»
حضرت فاطمه معصومه علیها السلام در ادامه مسیر مدینه تا مرو، می باید خود را از راه بغداد به شهر ری می رساند و از آنجا راه شمال را در پیش می گرفت و از راه آمل، ساری و ... به مرو می رفت و یا از راه ری، ورامین، خوار، سمنان و ...، كه راه كویری است، به برادر می پیوست. لیكن در اثر حمله دشمنان اسلام و كشته شدن مردان و بیماری آن حضرت از راه ساوه به قم آمد و در قم به لقاءالله پیوست.
مهمترین شهرها و منازلی كه حضرت معصومه علیها السلام و كاروان همراه در ادامه مسیر از بغداد تا ساوه پیمودند عبارتند از:
1 - از بغداد تا نهروان: 4 فرسخ.
2 - نهروان تا دیر ترمه: 4 فرسخ.
3 - دیر ترمه تا دسكره: 8 فرسخ.
4 - دسكره تا جولا: 7 فرسخ.
5 - جولاء تا خانقین: 7 فرسخ.
6 - خانقین تا قصر شیرین: 6 فرسخ.
7 - قصر شیرین تا حُلْوان: 5 فرسخ.
8 - حُلوان تا مای ذرواستان: 4 فرسخ.
9 - مای ذرواستان تا مرج القلعه: 6 فرسخ.
10 - مرج القلعه تا زبیدیّه: 7 فرسخ.
11 - زبیدیه تا خوش كارش: 3 فرسخ.
12 - خوش كارش تا قصر عمر: 4 فرسخ.
13 - قصر عمر تا قرماشین: 8 فرسخ.
14 - قرماشین تا شبدیز: 3 فرسخ.
15 - قرماشین تا دكان: 6 فرسخ.
16 - دكان تا قصر اللصوص [كنگاور]: 7 فرسخ.
17 - قصر اللصوص تا خُنداد: 7 فرسخ.
18 - خنداد تا همدان: 8 فرسخ.
19 - همدان تا بوزنجرد: 9 فرسخ.
20 - بوزنجرد تا طَرزَه: 8 فرسخ.
21 - طرزه تا روذه: 7 فرسخ.
22 - روذه تا سونقین: 7 فرسخ.
23 - سونقین تا ساوه: 8 فرسخ.
درادامه مسیر اصطخری فاصله ساوه تا قم را 12 فرسنگ ذكر می كند.(11)
همدان
همدان شهری جلیل القدر دارای اقلیمها و انسانهای بسیار است كه در سال بیست و سه فتح شد و خراج آن شش میلیون درهم بود و همان است كه «ماه بصره» نامیده می شود. چه خراج آن در حساب بخششهای اهل بصره حمل می شده است. و آب آشامیدنی اهالی آن از چشمه ها و رودخانه هایی بود كه در زمستان و تابستان جریان داشت و برخی از آنها تا «شوش» از استانهای اهواز جاری می شد و سپس به «دجیل» [دجله كوچك ]نهر اهواز پیوسته تا شهر اهواز می رسد.(12)
ساوه
ساوه در مغرب ری و در جنوب طالقان است و آوه در جنوب غربی ساوه واقع شده است. ساوه شهر بزرگی بود كه بر سر راه حجاج خراسان بازارهای نیكو داشت. شهری خوش با خانه های نیكو بود. میان ساوه و قم، دوازده فرسخ است. و در «اللباب» آمده است كه: ساوه میان ری و همدان است.(13)
مؤلف تاریخ قم از حضور حضرت فاطمه معصومه علیها السلام در شهر ساوه خبر داده است؛ كه با كاروانی جهت ملاقات برادرش، از مدینه راهی مرو بود و در ساوه بیمار شد و به قم آمد.(14)
اما مؤلف بحرالانساب علت بیماری حضرت را مسموم شدن ایشان در ساوه ذكر می كند، همانگونه كه برادران آن بانو در این شهر به شهادت رسیدند و در اثر سمّی كه به بانوان كاروان داده شد، «فاطمه صغری»علیها السلام قبل از «فاطمه كبری»، حضرت معصومه علیها السلام در روستایی از روستاهای آشتیان به شهادت رسید. در بحرالانساب آمده است.
«امّا ستّی فاطمه ملقّب به معصومه خاتون دختر امام كاظم علیه السلام علوّ مرتبه زیاده از حدّ بیان است، در سال دویست و یك هجری زمان ولایت عهدی حضرت امام رضاعلیه السلام با برادران خود فضل و علی و جعفر و هادی و قاسم و زید با بعضی از برادرزادگان و چند خدمه از بغداد به عزم دیدار برادر عازم خراسان شدند. بعد از طی طریق چون به شهر ساوه كه یك منزلی قم است، رسیدند ملحدان ساوه خبر شدند، در صدد اذیت برآمده، با امام زادگان محاربه كردند، آخرالامر تمامی امامزادگان كه بیست و سه نفر بودند شهید شدند، چون اهالی قم خبر یافتند، بشتافتند، وقتی رسیدند كه امام زادگان شهید شده بودند، آنها را دفن نموده، ستّی فاطمه را با خدم و حشم به شهر قم بردند...»(15)
حمله حرامیان بنی عباس در ساوه به كاروان حضرت فاطمه معصومه علیها السلام و شهادت مردان كاروان و مسموم كردن بانوان از سوی برخی دیگر از مورخان نیز تأیید شده است.
استاد جعفر مرتضی عاملی بر این عقیده است كه حضرت فاطمه معصومه علیها السلام در این تهاجم به دست عباسیان مسموم شده است.(16)
«لسترنج» هم در كتاب «جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی» به مسمومیت كریمه اهل بیت اشاره نموده است.
«شهر قم در شمال كاشان، چون مزار حضرت فاطمه خواهر امام رضاعلیه السلام معاصر هارون الرشید است. نزد شیعیان شهرت كامل دارد و معروف است، هنگامی كه آن معصومه می خواست به دیدار برادرش به خراسان رود، در شهر قم مسموم گردید و وفات یافت.»(17)
تفاوت گزارش لسترنج با دیگران در این است كه او محل مسمومیت حضرت معصومه علیها السلام را شهر قم ذكر می كند. اما این گزارش با دیگر قرائن تاریخی موافق نیست. لیكن تأكید او و دیگران به مسمومیّت كریمه اهل بیت علیها السلام، شهادت آن بانوی مكرمه امری مسلم و غیر قابل انكار می نماید.
از علل پذیرش قول مؤلف بحرالانساب در مورد حمله حرامیان بنی عباس به كاروان مدینه و شهادت مردان كاروان، وجود آرامگاههایی از فرزندان امام كاظم علیه السلام در شهر ساوه است.
حمدالله مستوفی وقتی از شهر ساوه یاد می كند، به یادآوری مزارها و مشهدهای شهر پرداخته، به تربت امامزاده اسحاق اشاره می نماید:
«... و از مزار اكابر و اولیا تربت شیخ عثمان ساوجی و بر ظاهر آن به جانب شمال مشهد سید اسحاق بن امام موسی الكاظم (رضی الله عنهما) است...»(18)
اسحاق بن موسی بن جعفرعلیه السلام یكی از اولاد ذكور امام كاظم علیه السلام است كه نام وی در كتب انساب میان فرزندان امام هفتم ذكر شده است.(19)
علی اكبر تشید از مزار دیگری در ده كیلومتری شهرستان ساوه به نام امامزاده هارون علیه السلام یاد می كند، نامش در كتب انساب در ردیف پسران امام كاظم علیه السلام ذكر شده است،(20) وی گوید:
«در ده كیلومتری شهرستان ساوه مزاری موجود است كه به نام امامزاده سید هارون بن موسی الكاظم علیه السلام نامیده می شود و در السنه مردم نسلاً بعد نسل از زمان قدیم گفته می شود كه این سیّد جلیل بعد از تفرقه سادات به وسیله سپاه عباسیان با جراحات زیادی در داخل زراعات قریه «ورزنه» به زمین افتاده و در حال ضعف و اغماء بوده است. ... عمّال مأمون ملعون كه آن حضرت را جستجو می كرده اند، ... فوراً به قتلش مبادرت می نمایند.»(21)
بدین ترتیب دو تن از برادران همراه حضرت معصومه علیها السلام در ساوه به شهادت رسیده اند.
عبور از تفرش
در ادامه مسیر حضرت فاطمه معصومه علیها السلام به طرف قم، شهرستان تفرش واقع شده است. مؤلف جغرافیای تاریخی تفرش و آشتیان از وجود امامزاده هایی در این منطقه كه از فرزندان، بی واسطه و با واسطه، حضرت امام كاظم علیه السلام هستند، خبر داده است. به احتمال زیاد این اشخاص از همراهان حضرت معصومه علیها السلام بوده اند كه در اثر حمله ای دیگر از سوی عباسیان و یا در اثر جراحتی كه داشته اند در بین راه به شهادت رسیده اند.
امامزادگان دیگری كه بدون واسطه از فرزندان امام كاظم علیه السلام بوده و در روستاهای تفرش مدفونند، عبارتند از:
1- محمد فرزند امام كاظم علیه السلام
این امامزاده در خاور شهر تفرش در كویی است كه به مناسبت مزار همین امامزاده محمد، «مشهد» نامیده می شود.
مشهد امامزاده محمد، از بناهای عصر صفویه و آراسته به كاشیكاری، تزئیینات، گچ بری و نقاشی همان دوره است. این مزار دارای بقعه، مرقد، صندوق منبت كاری شده، گنبد و چند ایوان و صحن است.
به نظر می رسد كه بنای گنبد به سال 950 هجری آغاز و به سال 956 به پایان رسیده باشد. ولی قسمتی از تزئینات، همزمان بنیان ایوان سردر ورودی صحن 1050 انجام یافته است.(22)
2- امامزاده هادی فرزند امام كاظم علیه السلام
بقعه ای در دهكده جمزقان در دهستان قاهان از بخش خلجستان به نام امامزاده هادی فرزند موسی كاظم علیه السلام است كه مردم روستاهای دور و نزدیك به زیارت آن می روند. احتمال اینكه این امامزداگان از همراهان حضرت معصومه علیها السلام بوده و در حمله نیروهای بنی عباس متواری و یا شهید شده باشند، وجود دارد.
بر روی پایه های صندوق عبارت «مرقد امامزاده شاه هادی بن امام موسی كاظم علیه السلام» تحریر شده است و تاریخ تحریر آن كه، سال 947 هجری است و نام استادكار آن، قنبر بن محمود ساوجی نجار، به چشم می خورد.(23)
3 - امامزاده جعفر، فرزند امام كاظم علیه السلام
این امامزاده در دهكده مصفای گیو از روستاهای دهستان دستگرد به خاك سپرده شده است. بقعه این امامزاده دارای گنبدی به شكل مخروط است كه از آجر و سنگ ساخته شده و گچ اندود می باشد.
بقعه دارای مرقد و صندوق قدیمی منبت كاری شده با نقوش برجسته گل و بوته است و روی پلها و پایه های صندوق كتیبه هایی به خط برجسته ثلث منبت كاری شده اند كه از آن میان عبارت: «كاتب هذا الصندوق علی بن عنایت الله الحسینی غفر ذنوبه» و یا عبارت: «به سعی و اهتمام عالیجناب سعادت نصاب تقوی و ورع دثار خواجه سعد الدین عنایت الله ابن ملك جلال الدین اسكندر» و نیز عبارتهای: «این صندوق وقف مرقد امامزاده شاه جعفر بن امام موسی الكاظم علیه السلام». و «تمام شد فی تاریخ شهر شعبان المعظم سنه اثنی و تسعین و تسعمأته نبویه علیه السلام». به چشم می خورد.(24)
4 - امامزاده زكریا، فرزند امام كاظم علیه السلام
این امامزاده بین دهكده عیسی آباد و میدانك در بخش خلجستان قرار دارد.
5 - بقعه در بی بی
این امامزاده در مركز شهر تفرش واقع است(25)، او خواهر حضرت معصومه علیها السلام بود كه(26) نام اصلیش مشخص نیست.(27)
نویسنده عمده الطالب وجود فرزندانی به نامهای محمد و جعفر را برای امام كاظم علیه السلام تأیید كرده اما از هادی و زكریا نام نبرده است. چنانكه ذكر شد، ممكن است هادی، تصحیف هارون باشد. همچنین ابوالعلی مهدی بن محمد از نوادگان امام صادق علیه السلام، امامزاده احمد از احفاد امام كاظم علیه السلام، قاسم بن حمزة بن امام كاظم علیه السلام از نوادگان امام هفتم از دیگر امامزادگانی هستند كه در تفرش و آشتیان دفن شده اند.
آشتیان
آشتیان از شهرهای استان مركزی است. از شمال و غرب به شهرستان تفرش، از شرق به قم و از جنوب به شهرستان اراك محدود می شود. وجود مرقد مطهر حضرت فاطمه صغری علیها السلام(28) نشان می دهد كه كاروان حضرت معصومه علیها السلام پس از ساوه، از تفرش عبور كرده و به آشتیان وارد شده است.
1) عيون اخبار الرضاعليه السلام، ج 1، ص 63-68.
2) الاعلاق النفيسة، ص 206.
3) مسالك و ممالك، ص 28.
4) آثار البلاد و اخبار العباد، ص 294.
5) تقويم البلدان، ص 337.
6) حدود العالم من المشرق الي المغرب، ص 154؛ معجم البلدان، ج 4، ص 290-294.
7) تقويم البلدان، ص 339.
8) ر.ك. تاريخ الكوفه، سيّد حسن نجفي، ص 78-84.
9) تقويم البلدان، ص 330.
10) نزهة القلوب، ص 35.
11) مسالك و ممالك، ص 164.
12) تقويم البلدان، ص 47.
13) همان، ص 485.
14) تاريخ قم، ص 213.
15) رياض الانساب و مجمع الالقاب، ج 2، ص 159-160.
16) الحياة السياسية للامام الرضا عليه السلام، ص 428.
17) جغرافياي تاريخي سرزمينهاي خلافت شرقي، ص 226.
18) نزهة القلوب، ص 63 .
19) عمدة الطالب، ص 197.
20) همان، ص 197.
21) قيام سادات علوي براي خلافت، ص 161.
22) سيري كوتاه در تاريخ تفرش و آشتيان، ص 95-96.
23) همان، ص 107.
24) همان، ص 109.
25) همان.
26) همان، ص 37.
27) سيماي آشتيان، ص 98، به نقل از فصلنامه آشتيان، سال اول، ش 2، ص 69 .
28) البلدان، ص 48 و 49.